Dyżur w domu

Wyobraźmy sobie sytuację, że po 8 godzinach pracy wracamy do domu i … nie możemy zapomnieć o pracy, bo szef kazał nam pełnić w domu dyżur. Nie mamy prawa napić się piwa, pójść na imprezę ze znajomymi czy wyjechać na działkę.

W powszechnym przekonaniu dyżur to wyłącznie domena niektórych zawodów, przede wszystkim pracowników służby zdrowia, ale, niestety, nie jest to pogląd prawdziwy, bowiem zgodnie z przepisami Kodeksu Pracy każdy pracownik może zostać zobowiązany przez pracodawcę do pełnienia dyżuru, jeżeli taki obowiązek wynika ze specyfiki jego pracy. Żaden przepis nie określa też, ile razy w miesiącu musimy siedzieć w domu i czekać na ewentualne wezwanie szefa. Teoretycznie dyżur możemy mieć codziennie, także w weekendy.

Stosownie do art. 151⁵ Kodeksu pracy, pracodawca może zobowiązać pracownika do pozostawania poza normalnymi godzinami pracy w gotowości do wykonywania pracy wynikającej z umowy o pracę w zakładzie pracy lub w innym wyznaczonym miejscu. Takim „innym miejscem wyznaczonym przez pracodawcę” może być dom pracownika. Ma to niezmiernie istotne znaczenie, bowiem Kodeks pracy różnicuje świadczenia, które przysługują pracownikowi z tytułu pełnienia dyżuru. I tak, za czas dyżuru pełnionego w domu pracownikowi nie przysługuje czas wolny od pracy ani stosowne wynagrodzenie! Oczywiście dotyczy to sytuacji, gdy podczas dyżuru pracownik nie wykonywał pracy. Taki sam charakter jak dyżur w domu, ma „dyżur pod telefonem”, gdy pracownik ma obowiązek stawić się do pracy w wyznaczonym czasie. Te nieco (???) zagmatwane szczegóły są pozostałością z epoki, gdy telefony komórkowe nie były dostępne. Zmienił się ustrój, rozwiązania techniczne, a przepisy Kodeksu pracy zmieniły się w stopniu niewielkim. Jednym z tych wyznaczników współczesności jest np. to, że wykonywaniem pracy jest także odbieranie służbowych rozmów telefonicznych poza godzinami pracy.

Pracownik nie może odmówić pełnienia dyżuru. Jest to bowiem jeden z obowiązków pracowniczych, mimo, że pełniony poza normalnymi godzinami pracy. Czas dyżuru, bez względu na to, gdzie był pełniony, nie jest wliczany do czasu pracy, jeśli pracownik w tym okresie nie wykonywał pracy. Nie jest zatem uprawniona praktyka ciągłego zlecania pracownikom bez potrzeby dyżurów domowych, które w związku z brakiem wykonywania podczas ich pełnienia pracy, nie są rekompensowane.

Za czas dyżuru w zakładzie pracy, pracownikowi przysługuje czas wolny od pracy w wymiarze odpowiadającym długości dyżuru w stosunku 1 do 1, a w razie braku możliwości udzielenia czasu wolnego – wynagrodzenie wynikające ze stawki osobistego zaszeregowania. Pracownik ma prawo do czasu wolnego niezależnie od tego, czy pełnił dyżur w dzień powszedni, w niedzielę, święto, dzień wolny od pracy w pięciodniowym tygodniu pracy czy w nocy. Jeżeli pracodawca nie ma możliwości udzielenia czasu wolnego, powinien wypłacić pracownikowi wynagrodzenie. Przepisy Kodeksu pracy nie określają terminu, w jakim pracownik powinien otrzymać czas wolny w zamian za dyżur.

Za czas, w którym pracownik pozostaje w domu, pod telefonem oczekując wezwania do wykonywania pracy, rekompensata nie przysługuje. Jeżeli jednak podczas dyżuru pracownik faktycznie pracuje – czas wykonywania tej czynności należy traktować jako czas pracy, za który pracownikowi przysługuje wynagrodzenie. Czasem pracy, w godzinach nadliczbowych pracownika pełniącego dyżur domowy jest czas od wyjazdu z domu aż do czasu powrotu do domu! Pracownikowi, oprócz normalnego wynagrodzenia za te godziny, należy wypłacić dodatek za pracę w godzinach nadliczbowych lub udzielić czasu wolnego (pracodawca może z własnej woli – nawet bez wniosku pracownika – udzielić mu czasu wolnego od pracy do końca okresu rozliczeniowego; w takim przypadku czasu wolnego udziela się w stosunku 1 do 1,5).

Jedynym ograniczeniem dla przełożonych są przepisy dotyczące odpoczynku dobowego i tygodniowego. Dyżur musi trwać na tyle krótko, byśmy mieli 11 godzin pełnego odpoczynku, nim ponownie przystąpimy do pracy. Jeżeli zatem ktoś jest zatrudniony od godz. 8 do 16, to wyznaczony po godzinach dyżur musi się zakończyć o godz. 21. Z kolei weekendowy musi być tak ustalony, by pracownik miał zapewniony nieprzerwany 35-godzinny wypoczynek.

• PRZYKŁAD

Pracownik przez 5 godzin po pracy zobowiązany był pełnić dyżur. Czekał na wezwanie w zakładzie. Przez 3 godziny nie było potrzeby interwencji. Natomiast przez 2 godziny, usuwał awarię. Oznacza to, że 2 godziny podczas których pracownik usuwał awarię, należy potraktować jako czas pracy i będzie to praca w godzinach nadliczbowych, a 3 godziny, podczas których pracownik nie wykonywał pracy, nie wlicza się do czasu pracy.

• PRZYKŁAD

Pracownik pracował w danej dobie pracowniczej 12 godzin. Może więc pełnić dyżur tylko przez 1 godzinę, bowiem tylko w ten sposób zostanie zachowana 11-godzinna norma nieprzerwanego odpoczynku dobowego – 12 + 1 + 11 = 24 godziny.

Pozornie dyżur w tym „innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę” nie wydaje się czymś uciążliwym, ot parę godzin, które trzeba spędzić w domu lub w pobliżu. W praktyce jest jednak zupełnie inaczej, bo pracownik np. nie może iść z dzieckiem do kina, na spacer czy w inne miejsce, gdyż na telefoniczne wezwanie musi w określonym czasie pojawić się w miejscu pracy. Warto przy tej okazji zauważyć, że wprawdzie pracownik ma obowiązek pełnienia dyżuru, ale nie ma obowiązku posiadania środka lokomocji, a w przypadku, gdy ten środek lokomocji posiada, nie ma obowiązku podporządkowania życia całej swej rodziny oczekiwaniu na ewentualny telefon wzywający go do pracy. Jedynym logicznym rozwiązaniem w takiej sytuacji jest zatem przekazanie pracownikowi, któremu zleca się pełnienie dyżuru domowego, samochodu służbowego, aby mógł dotrzeć do zakładu pracy oraz służbowego telefonu komórkowego.

Obowiązujący w naszej firmie Układ Zbiorowy Pracy w żaden sposób nie reguluje kwestii dyżurów domowych – w sytuacji, gdyby zamierzano takie rozwiązanie wprowadzić szczegóły powinny zostać uzgodnione ze Związkami Zawodowymi.